Ǵárezsizlik jıllarında mámleketimizde nızam ústinligin támiyinlewge, puqaralar huqıqları hám erkinliklerin isenimli qorǵawǵa qaratılǵan keń kólemli reformalar ámelge asırıldı. Puqaralardıń huqıq hám máplerin isenimli qorǵaw mámleketimiz siyasatındaǵı eń baslı wazıypalardan biri sanaladı.
Búgingi kúnde “Nızam hám ádalat ústinligin támiyinlew – bárshe iygilikli maqsetlerimizge erisiwdiń eń áhmiyetli shárti”.
Bul barısta mámleketlik hákimiyatınıń ǵárezsiz tarmaǵı bolǵan sud sistemasınıń ornı hám áhmiyeti oǵada úlken.
Usı saladı ótken jıllar dawamında keń kólemli reformalar ámelge asırılıp, bir qatar huqıqıy hújjetler qabıl etildi.
Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2017-jıl 7-fevraldaǵı PP-4947-sanlı Pármanı menen tastıyıqlanǵan 2017 — 2021-jıllarda Ózbekstan Respublikasın rawajlandırıwdıń bes baslı baǵdarı boyınsha Háreketler strategiyasınıń baslı baǵdarlarınıń biri sıpatında Nızam ústinligin támiyinlew hám sud-huqıq sistemasın elede reformalaw máselesi ayrıqsha belgilep alınǵan edi.
Bul salada keyingi úsh jıl ishinde keń kólemli ámeliy jumıslar ámelge asırılıp, unamlı nátiyjelerge erisildi.
Usınday tarixıy-siyasiy áhmiyetke iye bolǵan náwbettegi huqıqıy xújjet, yaǵnıy Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2020-jıl 10-avgusttaǵı “Sud-tergew iskerliginde shaxstıń huqıq hám erkinliklerin qorǵaw kepilliklerin elede kúsheyttiriw is-ilajları haqqında”ǵı PP-6041-sanlı Pármanı qabıl etildi.
Usı Pármanda sud-tergew iskerligin elede jetilistiriwdiń tiykarǵı baslı baǵdarları etip tómendegiler belgilendi:
shaxstıń huqıqları menen erkinliklerine sózsiz ámel etiliwin támiyinlew, processual háreketlerdiń sapasın arttırıw, jınayat processinde dálillerdi toplaw hám bekkemlew, olarǵa baha beriw sistemasın aldınǵı sırt el tájiriybesinde keń qollanılatuǵın dálillew standartların inabatqa alǵan halda qayta kórip shıǵıw;

huqıq qorǵaw uyımlarınıń jınayatlardı ashıw baǵdarındaǵı jumısın jańa basqıshqa alıp shıǵıw, júz berilgen hár bir jınayat ushın juwapkershiliktiń sózsiz ekenligin jáne shaxs, jámiyet hám mámleketke jetkerilgen zıyan tolıq qaplanıwın támiyinlew;
shaxstı qıynaw hám basqa da ayawsız, adamgershilikke jat yamasa ar-namısın kemsitetuǵın qatnas jasaw hám jaza túrlerin qollanıwǵa baylanıslı qılmıslar júz beriliwiniń aldın alıw boyınsha nátiyjeli mexanizmlerdi engiziw, sonday-aq, onday qılmıslar ushın juwapkershilikti kúsheytiw;
jınayat islerin tergew processine zamanagóy málimleme-kommunikaciya texnologiyaların keńnen engiziw, sorastırıw hám dáslepki tergew uyımlarınıń materiallıq-texnikalıq bazasın jáne de bekkemlew hám kadrlardıń potencialın arttırıw:
jınayatshılıqtıń aldın alıw sistemasınıń nátiyjeliligin arttırıw, sonday-aq, jınayatlardıń kelip shıǵıw sebepleri hám sharayatların óz waqtında anıqlaw hám saplastırıw, puqaralardıń huqıqıy mádeniyatın joqarılatıw hám olarda nızamǵa ámel etiw ruwxın qáliplestiriw mexanizmin engiziw.
Usı Párman menen tómendegiler ámelge asırılıwı belgilep qoyıldı:
operativ-izlew jumısın ámelge asıratuǵın uyımlardıń xızmetkerleri tárepinen gúman etiliwshi, ayıpker yamasa sudlanıwshıdan arza, túsinik xat yamasa kórsetpeler alıwdı usı jınayat isi júrgizetuǵın sorastırıwshı, tergewshi, prokuror yamasa sudyanıń jazba ruxsatına tiykarlanıp hám tek qorǵawshı qatnasıwında ámelge asırıw (belgilengen tártipte qorǵawshıdan waz keshilgen jaǵdaylar buǵan kirmeydi);
jınayatqa islewde gúmanlanıp atırǵan shaxstı uslap turıw múddettin ol haqıyqatta uslanǵan waqıttan baslap esaplaw;
shaxs ámelde uslanǵan yamasa onı jınayat ústinde uslawǵa baylanıslı operativ ilaj ámelde juwmaqlanǵan yamasa gúman etiliwshi dep tán alınǵanlıǵı haqqındaǵı qarar oǵan bildirilgen waqıttan baslap onıń menen baylanıslı processual háreketlerdi ótkeriwden aldın onıń advokat penen jeke ushırasıwı támiyinleniwi shárt ekenligin belgilew;
ayıbın moynına alıw boyınsha kelisim institutın engiziw.
Oǵada awır jınayat islewde gúman qılınıp atırǵan yaki ayıplanıp jınayat isin sudqa shekem júrgiziw basqıshında gúwa hám jábirleniwshi awır keselligi yamasa uzaq múddetke shekem sırt mámleketke shıǵıp ketiw zárúrligi sebepli keshlew soraw alıw imkaniyatı bolmaǵan jaǵdayda, olardıń kórsetpelerin gúmanlanıwshı, ayıpker, jábirleniwshi, gúwa, prokuror yamasa advokattıń ótinishine bola sud tárepinen táreplerdiń qatnasıwında aldınnan bekkemlep qoyıw (deponirovanie) tártibin engiziw;
oǵada awır jınayat júz bergende gúman etilip yamasa ayıplanıp atırǵan shaxslarǵa baylanıslı isler boyınsha, sonday-aq, shaxstı qamaqqa alıw yamasa úy qamaǵı túrindegi abaylılıq ilajın qollanıw máselesi kórip shıǵılıp atırǵanda qorǵawshınıń qatnasıwı shárt ekenligin belgilew.
Bunnan tısqarı, Usı Párman menen tómendegiler qadaǵan etilmektke.
tergewge shekem tekseriw, sorastırıw hám dáslepki tergew uyımlarınıń xızmetkerleri tárepinen shaxstı nızamǵa qayshı keletuǵın háreketlerdi islewge baslaw hám bunday háreket aqıbetinde júz berilgen jınayat ushın onı ayıplaw. Onda, operativ-izlew ilajları nátiyjeleri tek olardıń nızam talaplarına tiykarlanıp alınǵan hám shaxsta huqıq qorǵaw uyımlarınıń xızmetkerleri yamasa operativ ilajda qatnasqan basqa shaxslardıń háreketlerine baylanıslı bolmaǵan jaǵdayda jınayatqa qol urıw ushın qáliplesken qastı bar bolǵanda ǵana sud húkiminde dálil sıpatında tán alınıwı múmkin;
shaxstı jınayat isinde gúmanlanıwshı yamasa ayıpker sıpatında tartıw ushın tiykarlar bar bolǵan jaǵdaylarda (ekspertiza yamasa tekseriw ótkeriw talap etiletuǵın jaǵdaylar buǵan kirmeydi), onı gúwa retinde sorawǵa tartıw, sonday-aq, oǵan gúmanlanıwshı yamasa ayıpkerdiń processual huqıqları túsindiriliwine shekem onnan birde-bir jazba yamasa awızeki kórsetpeler alıw;
uslanǵan gúmanlanıwshı yamasa ayıpkerdiń jaqın tuwısqanların process qatnasıwshısı sıpatında tartıw ushın tiykarlar bolmaǵan jaǵdaylarda olardı huqıq qorǵaw uyımlarına shaqırıw hám sorawǵa tartıw;
sorastırıw hám dáslepki tergew uyımlarınıń xızmetkerleri tárepinen mazmunlı kórip shıǵıw ushın sudqa jiberilgen jınayat isi sheńberinde sudlanıwshı, jábirleniwshi, gúwa, puqaralıq dawager, puqaralıq juwapker hám basqa da sud procesiniń qatnasıwshıların huqıq qorǵaw uyımlarına shaqırıw yamasa sorawǵa tartıw (olar menen baylanıslı bolǵan ayrıqsha is júrgiziwge ajıratılǵan jınayat isi yamasa sudtıń jazba tapsırması bar bolǵan jaǵdaylar buǵan kirmeydi).
Sonı ayrıqsha esapqa alıwımız kerek, Prezidentimiz aytqanınday “Hár bir puqara qabıl etip atırǵan qararlarımız real payda berip atırǵanın seziwi kerek”. Búgingi kúnde qabıl etilip atırǵan nızam hám nızam astı hújjetlerimizdiń bárshesi de birinshi náwbette puqaralardıń huqıq hám máplerin isenimli qorǵawdan ibarat bolıwı lazım. Qashan shaxstıń ar-namısı hám qádir-qımbatı nızamlar menen bekkemlep qoyılsa ǵana, jámiyette salamat pikirlewshi adamlar salmaǵı keńeyip baradı. Sonda ǵana mámleketlik uyımlarına qarata bildirilip atırǵan unamsız pikirler de kemeyip, óz-ózinen olarǵa qarata isenim ruwxı artıwına sebep boladı.

Nesip Kalimbetov

Taxtakópir rayonı ádillik bólimi baslıǵı