Mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskennen keyin xalıqtı dizimge alıw ilajları ótkerilmegen. Ózbekstan Respublikasında bul ilajlar sońǵı márte sovetler soyuzı dáwirinde, anıǵıraǵı 1989-jılda ótkerilgen. Sonıń ushın hár bir jámiyette xalıqtı dizimge alıw keminde 10 jılda shólkemlestiriliwi tártipke aylanǵan. Endi bul ilaj Ózbekstanda da jolǵa qoyıladı. Bunıń ushın Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019-jıl 5-fevraldaǵı «Ózbekstan Respublikasında 2022-jılda xalıqtı dizimge alıwdı ótkeriw koncepciyasın tastıyıqlaw haqqında»ǵı Pármanı tiykar boladı. Pármannıń 2-bántinde xalıqtı dizimge alıwdıń eń baslı belgileri ayrıqsha kórsetilgen.
Bárshemizge belgili, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2019-jıl 5-fevraldaǵı PP-5655-sanlı Pármanına muwapıq, Ózbekstan Respublikasında xalıqtı dizimge alıw 2022-jılda ótkeriliwi belgilengen edi. Xalıqtı dizimge alıw ilaji keń kólemli, kóp waqıt hám úlken qarjı talap etetuǵın ilaj bolıp, onı ótkeriw ushın 2-3 jıl dawamında tayarlıq jumısların alıp barıwdı talap etedi.
Respublikamızda ǵárezsizlik jıllarında xalıqtı dizimge alıw ilajı birinshi márte ótkerilip atırǵanlıǵın inabatqa alıp, ilajǵa puxta tayarlıq kóriw hám onı sapalı ótkeriw maqsetinde, Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń 2020-jıl 11-noyabrdegi “Ózbekstan Respublikasında 2023-jılda xalıqtı dizimge alıwǵa tayarlıq kóriw hám onı ótkeriw is-ilajleri haqqında”ǵı 710-sanlı qararı menen Respublikamızda xalıqtı dizimge alıw ilajı 2023-jılda ótkeriliwi belgilendi.
Xalıqtı dizimge alıw mámlekette jasawshı barlıq xalıqqa tiyisli bolǵan demografiyalıq, ekonomikalıq hám sociallıq maǵlıwmatlardı jıynaw, ulıwmalastırıw, bahalaw, analizlew hám daǵazalawdıń birden-bir processin óz ishine alıp, xalıq haqqında maǵlıwmatlardıń tiykarǵı deregi esaplanadı. Aymaqlardı rawajlandırıw hám jámiyettiń sociallıq qorǵawǵa mútáj qatlamlarına járdem kórsetiw boyınsha siyasiy hám basqarıw qararların qabıl etiw ushın zárúr maǵlıwmatlardı alıw imkaniyatın beredi. Bul xalıqtıń sanın isenimli esaplaw, sonday-aq anıq belgilep qoyılǵan birden-bir esapqa alıw dáwirinde xalıqtıń jınısı, jası, shańaraq jaǵdayı, maǵlıwmatı, jasaw shárayatı, bántligi, milleti.
Puqaralıǵı hám basqa demografiyalıq, sociallıq hám ekonomikalıq túrleri boyınsha jeke tártipte esapqa alıw hám tolıq táriyiplewdiń universal usılın iske túsirgen halda rásmiy statistika sistemasında tiykarǵı rol oynaydı. Joqarıda atap ótilgenindey, bizde jaqın 30 jıl dawamında xalıqtı dizimge alıw is-ilajları ámelge asırılmadı. Bul óz náwbetinde obektiv maǵlıwmatlardı jıynaw hám social-ekonomikalıq rejelerin anıq rejelestiriw máselelerine sayasın saldı, álbette. Yaǵnıy qay jerde hám qashan pútkúl xalıqtı real qamrap alatuǵın emlewxana qurıw, mektep qurıp pitkeriw, talaplarına sáykes qánigelikler tayarlaw sıyaqlı sociallıq máseleler páske tarta baslaydı.
Tariyxıy dereklerge kóre, xalıqtı dizimge alıw áyyemgi dáwirlerge barıp taqaladı. Anıqlanıwınsha, mámleketlik túrleri menen xalıktı óz dáwirine tuwrı dizimge alıw kórinisleri payda bolǵan. Olardıń eń tiykarǵıları tómendegiler esaplanadı;
Birinshiden, mámleket ózine júkletilgen wazıypalardı orınlawı ushın qaznasına salıq jıynaw, salıqlar qansha túsiwin aldın ala biliw ushın mámlekette puqaralardıń dizimi zárúr bolǵan.
Ekinshiden, mámleketti sırtqı–ishki jawdan saqlaw ushın harbiy ásker hám sárkardalar zárúriyatı bolǵan. Olardıń sanı qansha, jası neshede ekenligin biliw ushın xalıqtı dizimge alıw talabı payda bolǵan.
Házirgi kúnge kelip, dúnya tájiriybesinde xalıqtı dizimge alıw hár qıylı hám hár túrli formada alıp barıladı. Hár bir mámleket óz geografiyalıq jaylasıwı hám milliy quramınan kelip shıqqan halda bul processti shólkemlestiredi. Biraq pútkil insaniyat ushın ulıwma kórsetkishleri bar bolıp, ol xalıqtı dizimge alıw dástúri dep ataladı. Dástúrde dizimge alıw anketası kerekli xabar quralı esaplanadı. Bul anketa xalıq haqqında maǵlıwmatlardı alıw ushın zárúr bolǵan sorawlardan ibarat boladı.
Bul mısalı; mánzili, turaqlı yamasa waqtınsha jasaw jayı; demografiyalıq jaǵdayı: jınısı, jası, shańaraqlıǵı; Puqaralıǵı: milleti maǵlıwmatı, diniy sawatlılıǵı hám usı sıyaqlı sorawlardan ibarat.
Sırt eldegi dereklerdi úyreniw hám analizlew processindegi nátiyjelerimizge tayanıp, xalıqtı dizimge alıwǵa tómendegishe táriyp beriledi: «Xalıqtı dizimge alıw-ayrıqsha bir mámleket xalqınıń sheklengen bir bólegi yamasa tolıq barlıǵınıń belgili bir dáwir jaǵdayına baylanıslı bolǵan sociallıq, ekonomikalıq hám demografiyalıq kórsetkishlerin jıynaw, olarǵa islew beriw hám analizlew nátiyjesinde toplanǵan maǵlıwmatlardı daǵazalaw, baspadan shıǵarıw wazıypası esaplanadı».
Bunıń ushın qońsılarımızdıń, sonday-aq rawajlanǵan mámleketlerdiń bul boyınsha nátiyjeli tájiriybelerinen paydalanıwımız shárt, álbette.
Bul boyınsha ámelge asırılıwı tiyis bolǵan is-ilajlardıń jaqsı nátiyjesi, jámiyet aldında turǵan eń baslı mashqalalarǵa aydınlıq kirgiziw imkaniyatın jaratadı.

Q.Embergenov
Taxtakópir rayonı statistika bólimi baslıǵı