Ózbekstan Respublikası Shańaraq kodeksinde belgilengen shańaraq aǵzalarınıń hám basqa shaxslardıń aliment minnetlemeleri Ózbekstan Respublikası Konstituciyasınıń 64-statyasına muwapıq, ata-analar óz perzentlerin er jetkenge shekem baǵıӯ hám tárbiyalaӯǵa minnetli.
Mámleket hám jámiyet jetim balalardıń hám ata-analardıń qáӯenderliginen ayrılǵan balalardıń saqlanıӯın, tárbiyalanıӯın hám olardıń bilim alıӯın támiyinleydi, olar jóninde qayırqomlıq jumısların xoshametleydi.
Mámleketimizde salamat jas áӯladtı kamalǵa keltiriӯ barısında alıp barılıp atırǵan reformalar ámeldegi nızamshılıǵımızda óz kórinisin tapqan.
1998-jıl 1-sentyabrden ámelge engizilgen Ózbekstan Respublikası Shańaraq kodeksiniń 5-bólimi «Shańaraq aǵzalarınıń hám basqa shaxslardıń aliment minnetlemeleri» dep atalǵan bolıp, ata-ana hám balalardıń aliment huqıqı hám minnetlemeleri haqqındaǵı qaǵıydalardı belgileydi.
Usı belgilengen qaǵıydalar ata-analardıń óz perzentleri tárbiyasına hám balalardıń támiynatı máselelerine juӯapkershilikli qatnasıqta bolıӯdı talap etedi.
Atap aytkanda, Kodekstiń 96-statyasına muwapıq, ata-ana er jetpegen perzentlerine támiynat beriӯi shárt. Er jetpegen balalarına támiynat beriӯ minnetlemesin óz erki menen orınlamaǵan ata(ana)dan sudtıń biyligi yaki sud buyrıǵına tiykarlanıp aliment óndiriledi. Er jetpegen balalarǵa aliment tóleӯ haqqında ata-ana ortasında kelisim bolmaǵanda yaki aliment ıqtıyarıy túrde tólenbegende hám ata-anadan bireӯi de aliment óndiriӯ haqqında sudqa daӯa yamasa arza menen múrájat etpegen jaǵdaylarda, qáӯenderlik hám ámengerlik uyımları, sonday-aq, on tórt jasqa tolǵan bala er jetpegen balanıń támiynatı ushın ata yaki anadan nızamda belgilengen muǵdarda aliment óndiriӯ haqqında daӯa qozǵatıӯǵa haqılı.
Ata-ana hám bala bólek-bólek jasaǵan jaǵdayda, qáӯenderlik hám ámengerlik uyımları, , sonday-aq, on tórt jasqa tolǵan bala bir ӯaqıttıń ózinde ata hám anadan er jetpegen balalardıń támiynatı ushın aliment óndiriӯ haqqında daӯa qozǵatıӯǵa haqılı.
Sonday-aq, usı Kodekstiń 97-statyasına muwapıq, er jetpegen balalarına aliment tóleӯ hám olarǵa támiynat beriӯde ata-ananıń minnetlemeleri teń bolıp esaplanadı.
Er jetken, miynetke jaramsız, járdemge mútáj balalarına támiynat beriӯde ata-ananıń minnetlemeleri teń bolıp tabıladı.
Bunnan tısqarı, Kodekstiń 98 hám 99-statyalarında, ata-ananıń er jetpegen balalarına aliment tóleӯ tártibi hám tóleytuǵın aliment muǵdarı belgilengen bolıp, oǵan bola, ata-ana er jetpegen balalarına támiynat beriӯ ushın aliment tóleӯ tártibin óz-ara kelisken halda belgileӯge haqılı.
Er jetpegen balalarına aliment tóleӯ tártibi hám túri haqqında ata-ana ortasında kelisim nızamda belgilengen qaǵıydalarǵa hám balanıń máplerine qarsı bolmaslıǵı kerek hám eger er jetpegen balalarına támiynat beriӯ haqqında ata-ana ortasında kelisim bolmasa, olardıń támiynatı ushın aliment sud tárepinen ata-ananıń hár aydaǵı is haqı hám (yaki) basqa dáramatınıń bir bala ushın – tórtten bir bólegi, eki bala ushın – úshten bir bólegi, úsh hám onnan artıq bala ushın – yarımı muǵdarında óndiriledi. Bul tólemlerdiń muǵdarı táreplerdiń materiallıq yaki shańaraqlıq jaǵdayın hám basqa itibarǵa ılayıq halatlardı esapqa alǵan halda sud tárepinen kemeytiriliӯi yaki kóbeytiriliӯi múmkin.
Hár bir bala ushın óndiriletuǵın aliment muǵdarı nızamshılıq penen belgilengen miynetke haqı tóleӯ eń kem muǵdarınıń 26,5 payızınan kem bolmaslıǵı kerek.
Atap ótiӯ lazım, respublikamız shańaraq nızamshılıǵında tek ǵana er jetpegen balalarına aliment tóleӯ hám olarǵa támiynat beriӯde ata-ananıń minnetlemeleri ǵana emes, bálkim ata-ananıń er jetken, miynetke jaramsız, járdemge mútáj balalarına támiynat beriӯi shártligi de belgilengen. Oǵan muwapıq, er jetken, miynetke jaramsız, járdemge mútáj balalarına támiynat beriӯ ata-ananıń kelisimine kóre ámelge asırıladı. Ata-ana ortasında bunday kelisimge erisilmegen jaǵdayda daӯ sud tártibinde sheshiledi.
Ata-ananıń er jetken, miynetke jaramsız, járdemge mútáj balalarına óndiriletuǵın alimenttiń muǵdarı sud tárepinen aliment tóleӯi shárt bolǵan ata-ananıń materiallıq yaki semyalıq jaǵdayı esapqa alınıp, hár ayda pul menen tólenetuǵın qatań summada belgilenedi.
Ata-anadan balalarına óndiriletuǵın alimenttiń muǵdarın anıqlaӯ tártibi Kodekstiń 102-statyasında belgilengen bolıp, ata-anadan balalarǵa óndiriletuǵın aliment muǵdarı aliment tóleӯshiniń aylıq is haqısına yaki basqa dáramatına qarata úlesler esabında yaki pul menen tólenetuǵın qatań summada belgileniӯi múmkin.
Aliment tóleӯi shárt bolǵan ata-ananıń is haqısı hám basqa dáramatı turaqlı bir túrde bolmay, ózgerip tursa yamasa dáramatınıń bir bólegin natura túrinde alatuǵın bolsa, sonday-aq dáramattan úles túrinde aliment óndiriӯ imkaniyatı bolmasa, yamasa ata-ana rásmiy belgilengen is haqı yaki dáramatqa iye bolmasa, er jetpegen balalarınıń támiynatı ushın tóleniӯi lazım bolǵan aliment muǵdarı hár ayda pul menen tólenetuǵın qatań summada belgileniӯi múmkin.
Er jetpegen hám er jetken miynetke jaramsız balalardıń materiallıq támiynat alıӯ huqıqın támiyinleӯ hám bul baǵdarda Ózbekstan Respublikası Shańaraq kodeksi normaların durıs hám anıq qollanıӯ boyınsha birdey sud ámeliyatın engiziӯ maqsetinde Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumınıń 2016-jıl 29-iyul kúngi «Sudlar tárepinen er jetpegen hám er jetken miynetke jaramsız balalar támiynatı ushın aliment óndiriӯge tiyisli isler boyınsha nızamshılıqtı qollaӯ ámeliyatı haqqında”ǵı 11-sanlı qararı qabıl etildi.
Plenum qararında sudlardıń salamat hám bárkamal áӯlad sıpatında er jetiӯinde ata-analar juӯapkershiligine hám olar ózleriniń er jetpegen hám er jetken, miynetke jaramsız, járdemge mútáj balaların sociallıq támiyinleӯge májbúr ekenligine, usı minnetlemeni ıqtıyarıy ráӯishte orınlamaǵan ata (ana)dan aliment tek ǵana sudtıń biyligi yaki sud buyrıǵı shıǵarıӯ arqalı óndiriliӯine hám aliment tóleӯ menen baylanıslı bolǵan tartıslardı óz ӯaqtında hám durıs sheshiӯ balalar mápleriniń qorǵalıӯınıń áhmiyetli kepillikleriniń biri esaplanatuǵınlıǵın názerde tutqan halda, nızamlarǵa sózsiz boysınıӯ zárúrligine itibar qaratılǵan.
Álbette, ámeliyatta er jetpegen balalarınıń támiynatı ushın aliment óndiriӯ haqqında sud buyrıǵın beriӯ haqqındaǵı arza, sonday-aq er jetpegen hám er jetken, miynetke jaramsız, járdemge mútáj balalar támiynatı ushın aliment óndiriӯ haqqında daӯa arza menen múrájat etkende qaysı sudqa múrájat etiӯ lazımlıǵı yaki arza, daӯa arzalar bergenlik ushın mámleketlik bajı óndirileme-joqpa degen soraӯlar kóp ushırasadı.
Plenum qararında usı soraӯlarǵa anıq juӯaplar berilgen.
Atap aytqanda, Plenum qararınıń 5- hám 6-bántlerine muwapıq, aliment óndiriӯ boyınsha sud buyrıǵın shıǵarıӯ haqqındaǵı arza da, daӯa arza da sudlaӯǵa tiyisliliktiń ulıӯma qaǵıydalarına bola, juӯapkerdiń jasaӯ jeri boyınsha beriledi, sonday-aq Puqaralıq processuallıq kodeksiniń 34-statyası 3-bólimine muӯapıq arza beriӯshi yaki talapkerdiń ózi jasap turǵan jerde de beriliӯi múmkin.
Er jetpegen balalar támiynatı ushın aliment óndiriӯ haqqında sud buyrıǵın beriӯ haqqındaǵı arza, sonday-aq er jetken, miynetke jaramsız, járdemge mútáj balalar támiynatı ushın aliment óndiriӯ haqqında daӯa arza bergenlik ushın mámleketlik bajı Ózbekstan Respublikası “Mámleketlik bajı haqqında”ǵı Nızamınıń 8-statyası 2-bánti, sonday-aq PPK 174-statyası 1-bólimine muӯapıq óndirilmeydi.
Sonday-aq, aliment muǵdarın azaytıӯ, aliment tóleӯden azat etiӯ haqqındaǵı daӯa arzalar boyınsha Ózbekstan Respublikası Joqarǵı sudı Plenumınıń 2009-jıl 24-noyabrdegi “Puqaralıq isleri boyınsha sud qárejetlerin óndiriӯ ámeliyatı haqqında”ǵı 14-sanlı qarırınıń 21-bántine tiykarlanıp, aliment óndiriӯ haqqındaǵı barlıq daӯalardan (bala, ata-ana, erli-zayıp hám basqalardıń támiynatına) mámleketlik bajı 12 ay ushın aliment tólemleri jámi summasınan, eger aliment óndirilgen múddet 12 aydan aspasa, sol dáӯir ushın aliment tólemleri jámi summasınan esaplap shıǵıladı.
Tólemler summası qarızdardıń keyingi jumıs ornındaǵı ortasha aylıq is haqı (dáramatı)nan kelip shıqqan halda anıqlanadı. Eger qarızdır sol ӯaqıtta islemese yaki onıń is haqı hám (yaki) dáramatın tastıyıqlaӯshı hújjetler usınılmaǵan bolsa, mámleketlik bajı nızamshılıqta belgilengen miynetke haqı tóleӯdiń eń kem muǵdarınan kelip shıǵıp esaplanadı.
Juӯmaqlap aytqanda, insan huqıqları, sonıń menen birge balalar huqıqların qorǵaӯ, bunıń ushın barlıq shárt-sharayatlar jaratıӯ mámleketimizdiń eń ústin baǵdarlarınıń biri bolıp tabıladı.

Zulfiya Babadjanova
Qaraqalpaqstan Respublikası
sudı sudyası